Η Γνωστική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία (ΓΑΨ) είναι μια βραχεία, ατομική ψυχοθεραπεία, η όποια εμπνεύστηκε και δημιουργήθηκε από τον Tony Ryle. O Ryle ήταν γιατρός και ψυχοθεραπευτής στο National Health Service (NHS) at Guy’s and St. Thomas’ Hospital στο Λονδίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1980 στην Αγγλία. Ο Ryle είδε μια πραγματική ανάγκη για ένα είδος θεραπείας, που θα μπορούσε να προσεγγίσει τα βαθύτερα μοτίβα συμπεριφοράς που σχετίζονται με το παρελθόν σαν την ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία αλλά σε μια πιο σύντομη και προσιτή μορφή με στόχο να μπορεί να ενταχθεί στο Αγγλικό σύστημα υγείας.

Η ΓΑΨ είναι ένα συνδυαστικό μοντέλο όπου:
Στο γνωστικό μέρος χρησιμοποιείται η ικανότητα του ατόμου να παρατηρεί τον εαυτό του, τα συναισθήματά του, τις πεποιθήσεις του και τις συμπεριφορές του. Στο αναλυτικό κομμάτι γίνεται προσπάθεια να διερευνηθούν οι ασυνείδητοι, ανεπίγνωστοι παράγοντες που επηρεάζουν το άτομο και οι οποίοι εξερευνώνται και δουλεύονται μέσα στη θεραπεία. Επίσης, εξετάζονται οι επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι παράγοντες αυτοί στην ζωή του ατόμου. Επιπρόσθετα, εξετάζεται και χρησιμοποιείται για την πρόοδο της θεραπείας η μεταβιβαστική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε θεραπευτή και θεραπευόμενο.

Αρχικά το μοντέλο της ΓΑΨ ήταν σχεδιασμένο με τέτοιον τρόπο, ώστε να μην είναι πολύπλοκο και με δύσκολη ορολογία. Η ΓΑΨ με την πάροδο του χρόνου ανέπτυξε τη δική της ορολογία, που θα μπορούσε ωστόσο να θεωρηθεί περίπλοκη. Παρ’ όλα αυτά, οι βασικές της αξίες είναι ξεκάθαρες – οι επιλογές του πελάτη έχουν σημασία και ο ίδιος ορίζεται ως συνεργάτης, όχι «ασθενής».

Η Γνωστική Αναλυτική Θεραπεία αναγνωρίζει, πως ο άνθρωπος είναι κάτι πολύ περισσότερο από τα διαγνωσμένα προβλήματά του και βοηθά το άτομο στον καθορισμό διαχειρίσιμων στόχων που μπορούν να επιφέρουν την αλλαγή. Το αρχικό μοντέλο αναφέρεται σε διάρκεια 16 συνεδριών. Ωστόσο, έχουν γίνει ενέργειες για διεύρυνση της διάρκειας των συνεδριών και είναι κάτι που μπορεί να μεταβληθεί ανάλογα με τις ανάγκες του εκάστοτε θεραπευόμενου. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η χρήση συγκεκριμένων εργαλείων (tools) σε όλη την διάρκειά της θεραπείας.

Ποιες είναι κύριες θεωρητικές πηγές της ΓΑΨ;

Η θεωρία της δραστηριότητας [activity theory] του Vygotsky:
Όπου, η ψυχοθεραπεία μοιάζει να παρομοιάζεται με την πρώιμη διεργασία μάθησης ανάμεσα στον γονιό και το παιδί. Τα ψυχοθεραπευτικά εργαλεία λειτουργούν σαν τα σημεία, τα οποία αποτελούν προλεκτικά στοιχεία της επικοινωνίας του ενήλικα με το παιδί και δίνεται έμφαση στην εσωτερίκευση.

Το μοντέλο της διαδικαστικής αλληλουχίας [procedural sequence model]:
Στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι χαρακτηριστική η ενεργοποίηση διαδικασιών, οι οποίες αποτελούν αλληλουχία ψυχικών και συμπεριφορικών διεργασιών, που ξεδιπλώνονται στην επιδίωξη ενός στόχου, αυτές οι συμπεριφορές συμβαίνουν κυρίως ασυνείδητα και έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται.

Η θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων [object relation theory]:
Όπου πρεσβεύεται πως το παιδί, ολοκληρώνοντας την πρώιμη αλληλεπίδρασή του με την μητέρα, εσωτερικεύει τόσο τον ρόλο της μητέρας όσο και τον δικό του. Καθώς διαφαίνεται, πως οι ρόλοι αυτοί ενεργοποιούνται στο μέλλον, στις σχέσεις του με τους άλλους.

Η ΓΑΨ εστιάζει την προσοχή της στον τρόπο που δημιουργήθηκαν και διαιωνίστηκαν ρόλοι, που αρχικά (στην παιδική και εφηβική ηλικία) ήταν προσαρμοστικοί για το άτομο, αλλά στην συνέχεια (ενήλικη ζωή) έγιναν αναποτελεσματικοί και δυσλειτουργικοί, με αποτέλεσμα να ενεργοποιούν συμπεριφορές που προκαλούν δυσφορία.

Η Δομή, η εφαρμογή και οι τεχνικές της ΓΑΨ
Η Γνωστική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία είναι σχεσιακή και συνεργατική. Βασίζεται κυρίως στη συνεργασία του θεραπευτή με τον θεραπευόμενο μέσα στη συνεδρία. H θεραπευτική σχέση παίζει μεγάλο ρόλο στην υποβοήθηση της αλλαγής. Κύριος στόχος της ΓΑΨ είναι η ανάπτυξη μιας αυθεντικής συνεργατικής σχέσης μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο. Μέσα από αυτή τη σχέση και με τη χρήση συγκεκριμένων τεχνικών και εργαλείων ο θεραπευόμενος θα μπορέσει να αναδιαμορφώσει, να αναγνωρίσει και να αναθεωρήσει τους δυσλειτουργικούς αμοιβαίους ρόλους και συμπεριφορές που είναι υπεύθυνοι για τα προβλήματα και την συμπτωματολογία του.

Η δομή της ατομικής θεραπείας ΓΑΨ περιγράφεται αδρά από τους Ryle, Kellett, Hepple και Calvert ως εξης:
Αρχικά, γίνεται η συνεδρία της εκτίμησης όπου αξιολογείται η καταλληλότητα των ατόμων για ΓΑΨ , αποκλείοντας άτομα με ενεργό ψύχωση και κατάχρηση ουσιών. Επίσης, συζητείται η φύση και η διάρκεια της θεραπείας (διάρκεια: περίπου μία συνεδρία).

Σε δεύτερο χρόνο, πραγματοποιούνται οι συνεδρίες της αναδιαμόρφωσης, όπου διερευνάται το ιστορικό του πελάτη και χρησιμοποιείται ο Φάκελος Ψυχοθεραπείας και το Ερωτηματολόγιο Δομής Προσωπικότητας, για να σκιαγραφηθούν οι δυσκολίες του ατόμου. Ο θεραπευόμενος και ο θεραπευτής συνεργάζονται για να δημιουργήσουν μια διαδοχική διαγραμματική αναδιατύπωση και μια επιστολή αφηγηματικής αναδιατύπωσης (διάρκεια: περίπου τέσσερις συνεδρίες).

Έπειτα, προχωράμε στις κυρίως θεραπευτικές συνεδρίες, όπου ο θεραπευτής ενθαρρύνει τον ασθενή να χρησιμοποιεί ημερολόγια και αυτοπαρακολούθηση για τον εντοπισμό προβληματικών διαδικασιών. Επίσης χρησιμοποιείται η αναδιατύπωση για την κατανόηση των εξελίξεων στη θεραπευτική σχέση, και για την αφομοίωση των αναμνήσεων και των συναισθημάτων που προσπελάστηκαν ως αποτέλεσμα της εργασίας. (διάρκεια: το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου της θεραπείας).

Τέλος, περνάμε στις συνεδρίες του τέλους, όπου ο θεραπευτής και ο ασθενής εξετάζουν τις επιπτώσεις του τερματισμού της θεραπείας και καταγράφουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους.

Τα προβληματικά μοτίβα συμπεριφοράς στην ΓΑΨ περιγράφονται ως:

Διλήμματα: περιορίζουν τις δυνατότητες δράσης ή σχέσεων σε πολωμένες επιλογές.
Παγίδες: αντιπροσωπεύουν τη διατήρηση των αρνητικών πεποιθήσεων με τον τρόπο που δημιουργούν μορφές συμπεριφοράς που οδηγούν σε συνέπειες που φαίνεται να επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις.

Εμπλοκές: όταν εγκαταλείπονται ή σαμποτάρονται οι κατάλληλοι στόχοι επειδή πιστεύεται, ότι η επίτευξή τους θα ήταν επικίνδυνη για τον εαυτό του ατόμου ή απαγορεύεται από άλλους.

Ποια είναι τα οφέλη;

Τα οφέλη της ΓΑΨ σχετίζονται φυσικά με όλα τα οφέλη, τα οποία μπορεί να έχει κάποιος από την έναρξη ψυχοθεραπείας. Ωστόσο, τα οφέλη της Γνωστικής Αναλυτικής Ψυχοθεραπείας μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Ο πελάτης αισθάνεται να “ακούγεται” και να γίνεται κατανοητός. Επίσης, δημιουργείται μια ουσιαστική σχέση εμπιστοσύνης με τον θεραπευτή σε ένα προστατευμένο περιβάλλον.
Ο θεραπευόμενος μπαίνει στην διαδικασία να κατανοήσει σκέψεις και συμπεριφορές πίσω από προηγούμενες διαγνώσεις ή ετικέτες που είχε λάβει.

Μέσω της ΓΑΨ κάποιος μπορεί να μάθει ένα διαφορετικό τρόπο να σκέφτεται και να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του.Προσδιορίζεται και γίνεται κατανοητό ποια ακριβώς είναι τα δυσλειτουργικά ζητήματα στην συμπεριφορά του θεραπευόμενου.
Γίνεται προσπάθεια για σύνδεση των πρότερων εμπειριών στην ζωή κάποιου με τα ζητήματα που αντιμετωπίζει στο τώρα. Παρατηρούνται και γίνονται κατανοητά μοτίβα συμπεριφοράς που αναπτύσσονται ως μηχανισμοί επιβίωσης και γίνεται κατανοητό πως αυτά τα μοτίβα δεν εξυπηρετούν πια και απλά ‘’κρατάνε” πίσω τον θεραπευόμενο. Μαθαίνει κάποιος να αναγνωρίζει και να επιλέγει θετικότερες εναλλακτικές στην ζωή του και δίνεται η δυνατότητα να μπορέσει κάποιος να βελτιώσει τις σχέσεις του τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους.

Σε τι διαφέρει από τις υπόλοιπες προσεγγίσεις ψυχοθεραπείας;

Όπως αρκετοί τύποι ψυχοθεραπείας, έτσι και η Γνωστική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία εξετάζει το παρελθόν του πελάτη και τα μοτίβα συμπεριφοράς που έχει αναπτύξει, τα οποία τον ωθούν να σκέφτεται, να αισθάνεται και πολλές φορές να πράττει με τέτοιους τρόπους, οι οποίοι τον εμποδίζουν από το να έχει ευημερία στο παρόν. Η ΓΑΨ ωστόσο, τείνει να προτιμά να εξετάζει μοτίβα συσχέτισης και τον τρόπο με τον οποίο οι συνήθεις αυτές συμπεριφορές επηρεάζουν την σχέση με άλλους ανθρώπους αλλά και τη ζωή των ατόμων γενικότερα. Η διαφορά της γνωστικής αναλυτικής θεραπείας έγκειται στο ότι είναι πιο συνεργατική και λιγότερο επιτακτική από άλλα είδη θεραπείας. Αυτό εκδηλώνεται ενθαρρύνοντας τον πελάτη να εξηγήσει τα ζητήματά του με τους δικούς του όρους και να συμμετάσχει στην απόφαση της στοχοθεσίας της θεραπείας καθώς και να βρει ποιες λύσεις θα ήθελε να υιοθετήσει . Επίσης, μια ακόμη διαφορά από τα άλλα είδη ψυχοθεραπείας είναι πως αν και η ΓΑΨ έχει ένα πλαίσιο στο οποίο εργάζονται οι θεραπευτές, οπότε θεωρείται ότι είναι μια αρκετά δομημένη μορφή θεραπείας, ωστόσο δίνει χώρο για δημιουργικότητα, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του εκάστοτε θεραπευτή.

Σε ποιους απευθύνεται;

Η Γνωστική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία έχει εφαρμογή σε ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών διαγνωστικών κατηγοριών και προβλημάτων, όπως είναι οι αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, οι διαταραχές στην πρόσληψη τροφής, η κατάχρηση ουσιών κλπ.Πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα έχει επίσης και στα άτομα με οριακή διαταραχή προσωπικότητας, όπου το μοντέλο των πολλαπλών καταστάσεων εαυτού και η αποτύπωσή του στο διάγραμμα με την μορφή των περισσότερων της μιας πυρηνικών καταστάσεων, αποκαθιστά από πολύ νωρίς την θεραπευτική συμμαχία και μειώνει σημαντικά τον αριθμό των πρόωρων διακοπών της θεραπείας.

The claim for CAT that it is an effective and socially relevant method rests on its capacity to help the majority of patients in a time limited intervention. Because of its brevity it can reach the economically under-privileged, of whom there are many in a decade where consumerism and competition have become dominant values. Moreover, their methods of working collaboratively with patients extend their autonomy, sense of effectiveness and capacity for mutuality, and serves to counter social pressures toward isolation and passivity. Ryle, 1990, p.242